تحریر تاریخ وصاف (کتاب)«تحریر تاریخ وصاف»، اثر عبدالمحمد آیتی، تحریر جدیدی است از « تجزیه الامصار و تزجیه الاعصار »، مشهور به «تاریخ وصاف»، نوشته شهاب الدین یا شرف الدین عبدالله بن فضل الله شیرازی؛ معروف به « وصاف الحضره » که یکی از مهم‌ترین و قدیمی‌ترین منابع و مآخذ تاریخ ایلخانان ایران و ملوک اطراف آن به شمار می‌آید. کتاب به زبان فارسی و در سال ۶۹۷ ق نوشته شده است. ۱ - انگیزه تألیفانگیزه نویسنده، نشان دادن ارادت خویش به شیوه نگارش عطاملک جوینی، نویسنده تاریخ جهانگشا بوده و کوشیده است تا ذیلی بر آن فراهم سازد و از آن جا که وی، دیوانی بوده و بسیاری از وقایع را دیده یا از بزرگان دربار ایلخانان شنیده، کتاب او شایان اعتماد و با اهمیت است. ۲ - ساختار کتابکتاب با دو مقدمه از نویسنده آغاز و مطالب در پنج جلد، در شرح رویدادهای حکومت ایلخانان، از مرگ منکوقاآن تا اواسط سلطنت ابوسعید بهادر (۷۱۶- ۷۳۶)، ترتیب یافته است. در ابتدای هر جلد، مقدمیه‌ای از وصاف در بیان سیر مباحث، آورده شده است. کتاب، دنباله تاریخ جهانگشای عطاملک جوینی بوده و حاوی وقایع سال‌های بین فتح بغداد در ۶۵۶ ق تا اواسط سلطنت ابوسعید بهادر خان در سال ۷۲۸ ق می‌باشد. نویسنده پس از شرح مختصری درباره منکوقاآن و وقایع پس از مرگ وی، به حوادث دوران سلطنت هولاکوخان و فتح بغداد پرداخته است. او ضمن بیان رویدادهای حکومت جانشینان هولاکو تا میانه سلطنت سلطان ابوسعید بهادر، به ذکر خاندان جوینی، اتابکان سلغری، اتابکان لر، سلاطین کرمان ،دهلی ، شبانکاره،مصر ،جزیره کیش و آل کرت و نیز به تخت نشستن گیخاتو پرداخته و مطالب را با مرگ اولجایتو و روی کار آمدن ابوسعید بهادر به پایان رسانده است. زبان کتاب که به نثر متکلف و مصنوع آوازه دارد، ترکیبی از اطناب و ایجاز بوده و نثر آن متکلف، مسجع و سرشار از عبارت پردازی و ذکر مترادفات و افراط در آوردن اخبار و اشعار عربی و آیات قرآنی است. قصد نویسنده از بیان این همه حشو و لغت پردازی، اظهار بلاغت و قدرت نمایی در سجع بوده است. وصاف ضمن شرح وقایع تاریخی، اشعاری به عربی یا فارسی آورده که غالبا سروده خود اوست. او همچنین رساله‌هایی چون «مدرسه سیار»، « اصول علم بیان » و «رساله‌ای در تشبیه» را نیز در کتاب آورده است. بسیاری از اصطلاحات اداری و دیوانی حکومت ایلخانان در کتاب ثبت شده است. ۳ - گزارش محتوا۳.۱ - محتوای جلد نخستجلد نخست، شامل رویدادهای آغاز پادشاهی چنگیز، نحوه جلوس قبلاقاآن، آمدن هلاکوخان و اولاد وی، فتح بغداد و فتح جزیره مول جاوه، حادثه قنغراتای، ذکر سلاطین مصر تا آغاز سلطنت ارغون و چیرگی وی بر احمد می‌باشد. ۳.۲ - محتوای جلد دومبه احوال فارس ، اتابکان لر و وزارت سعدالدوله یهود تا پایان سلطنت ارغون پرداخته است. نویسنده در تعریف شیراز ، آن را از جمله بهترین سرزمین‌های ایران معرفی و آن را ملک سلیمان دانسته که در روزگاران گذشته، در تصرف آل بویه بوده است. وی معتقد است اگر جهان را به انسانی تشبیه کنند، شیراز به مثابه مردمک چشم او است و اگر کره زمین را به آسمان تشبیه نمایند، قصبات فارس به منزله ستارگان درخشان آن می‌باشند. این شهر در سال ۴۵۸ ق به تصرف سلطان آلب ارسلان بن سلجوق در آمده و از آن روزگار تا ظهور دولت سلغریان، در تصرف سلاطین آن خاندان بوده است. ۳.۲.۱ - حاکمان فارسنویسنده از هفت تن که در این مدت از جانب ایشان بر فارس حکومت کرده‌اند، نام برده و شرح حال آنان را به تفصیل بیان کرده است. ایشان عبارتند از: ۱- فضلون شبانکاره که آلب ارسلان بعد از گرفتن فارس، آن سرزمین را به طریق ضمان، به او سپرده، ولی وی بر سلطان عاصی گشت و نظام الملک وی را از میان برداشت. ۲- رکن الدین خمار تکین که در خاندان سلجوقی تربیت یافته و عاقبت هم به قهر آنان گرفتار گردید. ۳- اتابک جلال الدین جاولی سقاویه که قمع شبانکاره از فارس به دست او میسر شد. ۴- اتابک قراچه که مدرسه‌ای در شیراز بنا کرد و بر در همدان کشته شد. ۵- اتابک منکوبرس. وی در جوار مزار‌ام کلثوم مدرسه‌ای ساخت و مرقد او همان جا است. ۶- اتابک بوزابه که پادشاهی عادل بود و به دست ملکشاه کشته شد. ۷- ملکشاه که از نژاد سلاطین سلجوق بود و بعد از کشتن بوزابه یک سال در فارس حکومت کرد. ۳.۳ - محتوای جلد سومدر بردارنده حوادث تاریخی از مرگ ارغون خان و جلوس کیخاتوخان تا پایان سلطنت غازان خان است که در آن به حکومت بایدوخان، اصلاحات غازانی، رویدادهای فارس و کرمان، همچنین مسائل هند ، مصر و شام ، تصرف دمشق و شامات توسط غازان و از دست دادن مجدد آن‌ها بیان شده است. ۳.۴ - محتوای جلد چهارماثر تاریخ روزگار سلطان اولجایتو است که از پایان کار غازان آغاز شده و تا پایان پادشاهی اولجایتو ادامه دارد. در این مجلد، به رویدادهای کرمان، ملوک ایگ، مصر، هند، چین ، ماوراءالنهر، سمرقند ، خارزم، نیشابور و... نیز پرداخته شده است. در پایان این جلد، بخشی از تاریخ جهانگشای جوینی آورده شده که مشتمل است بر رویدادهای قبایل مغول و تاتار و آغاز قدرت گرفتن چنگیزخان، وضع یاسا، فتوحات او در خراسان و ماوراءالنهر و خلاصه‌ای از تاریخ حکومت خوارزمشاهیان و سلطان جلال الدین. در این بخش، نویسنده از توجه هولاکو به غرب، دستیابی او به کتابخانه اسماعیلیان ، عقاید حسن صباح و جنگ‌های او با سلجوقیان نیز سخن گفته است. ۳.۵ - محتوای جلد آخرآخرین جلد، به دنباله سلطنت الجایتو، مرگ او و نیز روی کار آمدن ابوسعید بهادر و رویدادهای عصر او اختصاص دارد. بر پایه آن چه آمد، محتوی کتاب را به سه بخش عمده می‌توان تقسیم کرد: الف. تاریخ عمومی: تاریخ مصر، شام، چین و هند. ب. تاریخ ایران: ایلخانان مغول از هلاکو تا ابوسعید. ج. تاریخ‌های محلی: فارس و همسایگان. ویژگی مهم کتاب، رعایت انصاف و حق گویی در بیان رخدادهای تاریخی است و از نظر بیان اوضاع شیراز و فارس در دوران مؤلف و نیز دیدگاه او درباره زندگی مردمان فرودست نیز بسیار برجسته می‌باشد. ۴ - وضعیت کتابکتاب نخستین بار در ۱۲۶۹ ش به اهتمام محمدمهدی ارباب اصفهانی در بمبئی چاپ سنگی شد. در ۱۲۷۲ ش فون هامر- پورگشتال بخش اول آن را به آلمانی ترجمه و در وین منتشر کرد. شارل ریو نیز کتاب را خلاصه کرده و همراه با ترجمه هامر- پورگشتال به چاپ رساند. کتاب بارها در ایران و پاریس و بیروت چاپ شده است. عبدالمحمد آیتی نیز نگارش جدیدی از آن را در ۱۳۴۶ ش در تهران به چاپ رساند که گزارش آن ارائه گردید. این تحریر در ۱۳۷۲ ش نیز با برخی اصلاحات به چاپ رسیده است. فهرست مطالب در ابتدا و فهرست نام اشخاص و مکان‌های مذکور در متن به همراه لغتنامه اصطلاحات کتاب، در پایان آن آمده است. پاورقی‌ها توسط آقای آیتی، به ذکر منابع و توضیح برخی کلمات و عبارت متن پرداخته است. [۱]
دانشنامه جهان اسلام، ج۶، ص۲۵۹.
۵ - پانویس
۶ - منبعنرم افزار تاریخ اسلامی ایران،مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی. |